سایه فروپاشی بر اقلیم کردستان عراق؛ شواهد و نشانه‌ها

اگرچه سال‌هاست که اقلیم کردستان عراق دیگر آن یکپارچگی سیاسی نیم‌بند خود در دوران پس از پایان جنگ‌های داخلی دهه ۹۰ میلادی و توافق دو حزب دموکرات کردستان (KDP) و اتحادیه میهنی کردستان (PUK) برای تجمیع قدرت در یک حکومت پارلمانی را از دست داده است، اما امروز وضعیت از مرحله اختلافات سیاسی عبور کرده و به سمت تهدید مستقیم ثبات امنیتی پیش می‌رود. ناکارآمدی نهادها و روندهای قانونی در حل چالش مدیریت سیاسی، سایه‌ای از دوپارگی بر ساختار فدرالی این منطقه انداخته است. در این شرایط اکنون خطر بازگشت به درگیری‌های داخلی بیش از هر زمان دیگری جدی شده است؛ روندی که نمود عینی آن را می‌توان در دو رویداد امنیتی مشابه طی هفته‌های اخیر در مناطق اربیل و سلیمانیه مشاهده کرد.

۱. رخدادهای اخیر: از اربیل تا سلیمانیه

 نخستین نشانه، در اواسط تیرماه و در منطقه خبات استان اربیل نمایان شد. در آنجا قبیله هرکی، پس از تلاش نیروهای پلیس آسایش و پیشمرگ‌های وابسته به KDP برای بازداشت «خورشید هرکی» رهبر این عشیره محلی، دست به مقاومت مسلحانه زد. این درگیری‌ها با تحمیل تلفات بر نیروهای حزبی، مانع از دستگیری رهبر عشیره شد. رسانه‌ها و ناظران محلی ریشه اصلی این اقدام را اختلافات ملکی با خاندان بارزانی دانستند.

چند هفته بعد، در سلیمانیه، رویدادی مشابه رخ داد. نیروهای آسایش و پیشمرگ‌های اتحادیه میهنی کردستان (PUK) اقدام به دستگیری لاهور شیخ جنگی – از رهبران برجسته سیاسی کرد – کردند. اما این اقدام با مقاومت هواداران او همراه شد و فضای شهر را به خشونت و درگیری مسلحانه کشاند. لاهور، که پیش‌تر ریاست مشترک PUK را در کنار بافل طالبانی بر عهده داشت، در سال‌های اخیر به یکی از منتقدان جدی رهبری این حزب و نمادی از شکاف‌های درونی آن تبدیل شده است.

وی در پی اختلافات عمیق درون حزبی، حزب جدیدی به نام «جبهه خلق» تأسیس کرد و از طریق آن در انتخابات پارلمان کردستان در سال ۲۰۲۴ شرکت کرد و دو کرسی پارلمانی را به دست آورد.

در حالی که رسانه‌های حکومتی دلیل دستگیری وی را بی اعتنایی به حکم معرفی خود به نهاد قضایی اعلام کردند، حزب او دریافت هرگونه ابلاغیه رسمی در مورد حکم بازداشت را تکذیب کرد و برادرش، آراس، هشدار داد که هرگونه تلاشی برای دستگیری او می‌تواند منجر به درگیری مسلحانه شود و سلیمانیه را به هرج و مرج بکشاند.

تحلیل تحولات اخیر در منطقه کردستان عراق نشان‌دهنده تشدید تنش‌های سیاسی و امنیتی در این منطقه است.

۲. ریشه‌های بی‌ثباتی

 اقلیم کردستان عراق امروز با چند بحران درهم‌تنیده مواجه است:

 تقسیمات حزبی و رقابت‌های ساختاری: اختلافات عمیق میان KDP و PUK، که از دیرباز شکل‌دهنده ساختار قدرت در اقلیم بوده، همچنان به عنوان عامل اصلی بی‌ثباتی عمل می‌کند. این رقابت‌ها نه تنها بر کنترل مناطق استراتژیک و منابع اقتصادی اثرگذار است، بلکه حتی انتصابات اداری و امنیتی را به میدان کشمکش بدل کرده است.

 اولین اختلاف میان دو حزب اتحادیه میهنی و دموکرات به مه 1994 برمی‌گردد که در آن زمان، جلال طالبانی ریاست اتحادیه میهنی را برعهده داشت. در آن زمان، اختلاف این احزاب بر سر تقسیم نفوذ و سیطره بر منابع رخ داد و منجر به جنگ داخلی در اقلیم شد. نزاع مسلحانه میان دو طرف در 31 اوت 1996 به اوج خود رسید، پس از آنکه بارزانی از رژیم بعث برای مقابله با نیروهای اتحادیه میهنی و بازیابی سیطره خود بر استان اربیل کمک خواست. این نزاع تا سپتامبر 1998 ادامه یافت که در آن زمان، دو حزب، با نظارت ایالات متحده و فشار این کشور توافق‌نامه صلح امضا کردند.

این توافق امروزه توانمندی‌های خود را برای حل و فصل اختلافات ا دست داده است، همانند بن بستی که سالهاست موجب شده تا انتخابات پارلمانی برگزار نشود، و دوپارگی سیاسی وضعیت دودولتی را موجب شده است. اتحادیه مهینی کردستان گزینه تشکیل اقلیم سلیمانیه و ادارات تابعه آن را در آوریل 2021 در اعتراض به قدرت انحصاری حزب دموکرات در اقلیم کردستان عراق و سیطره بر منابع اقتصادی آن مطرح کرده بود.

مسائل قبیله‌ای و محلی: عشایر و قبایل مانند هرکی، که در مناطق تحت کنترل KDP نفوذ دارند، گاه مستقیماً در برابر سیاست‌های حزبی مقاومت می‌کنند. اختلافات بر سر زمین، منابع و منافع محلی در تعامل با شکاف‌های سیاسی کلان، به بروز خشونت مسلحانه می‌انجامد.

بحران مشروعیت و حکمرانی: ناکامی دولت منطقه‌ای کردستان در ارائه خدمات عمومی بویژه در بحث حقوق کارمندان دولتی، فساد گسترده اداری و محدودیت فضای سیاسی موجب انباشت نارضایتی اجتماعی شده است. این نارضایتی اکنون به شکل اعتراضات و مقاومت محلی نمود پیدا کرده است.

  ۳. تأثیر بحران‌های اخیر

تحولات تازه پیامدهای مهمی بر پیکره سیاسی اقلیم بر جای گذاشته است:

تضعیف انسجام درونی احزاب: جدایی لاهور شیخ جنگی از PUK و تأسیس احزاب جدید، نشانه‌ای از شکاف عمیق در احزاب سنتی است. این روند موجب پراکندگی قدرت، رقابت‌های انتخاباتی شدیدتر و احتمال رویارویی خشونت‌آمیز می‌شود.

امنیتی‌شدن سیاست: صدور حکم بازداشت برای رهبران مخالف و تداوم انحصارطلبی قبیله‌ای در سیاست اقلیم از سوی دو خاندان بارزانی و طالبانی موجب خواهد شد تا شکاف‌های سیاسی به سرعت به بحران امنیتی بدل شوند. این وضعیت خطر درگیری‌های مسلحانه بین نیروهای امنیتی وابسته به احزاب و گروه‌های مخالف را افزایش داده است.

۴. ابهام‌های آینده

 چشم‌انداز آینده اقلیم کردستان با سناریوهای نگران‌کننده‌ای همراه است:

افزایش خشونت‌ها: ادامه تنش‌ها میان KDP و PUK و همچنین شکاف میان اربیل و بغداد می‌تواند به گسترش خشونت‌ها منجر شود؛ به‌ویژه در مناطقی مانند کرکوک یا مناطقی که قبایل ناراضی حضور دارند.

تأثیرات منفی بر اقتصاد و امنیت منطقه: ناآرامی‌ها مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه اقتصادی خواهد شد. فضای بی‌ثبات همچنین فرصت مناسبی برای گروه‌های تندرو ایجاد می‌کند تا از خلأ قدرت بهره‌برداری کنند.

نقش بازیگران خارجی: رقابت‌های منطقه‌ای به‌ویژه حضور آمریکا در عراق، می‌تواند بر دینامیک داخلی اقلیم اثرگذار باشد. حمایت هر یک از بازیگران خارجی از جریان‌های خاص داخلی، به پیچیدگی اوضاع خواهد افزود.

  جمع‌بندی

 اقلیم کردستان عراق در مقطع حساسی از تاریخ خود قرار گرفته است. دو رویداد اخیر در اربیل و سلیمانیه تنها نشانه‌ای از بحران عمیق‌تری است که ریشه در شکاف‌های تاریخی حزبی، رقابت‌های قبیله‌ای، ناکامی در حکمرانی و مداخلات خارجی دارد. در چنین شرایطی، آینده این منطقه بیش از هر چیز به توانایی احزاب در رسیدن به مصالحه داخلی و تعامل سازنده با بغداد بستگی دارد. در غیر این صورت، خطر تشدید درگیری‌ها و حتی بازگشت به تجربه تلخ جنگ‌های داخلی دهه ۱۹۹۰ همچنان پابرجاست.